«Եթե կարողանանք օգտագործել մեր էության մեջ դրված աստվածային հայտնատեսության աննշան մասն անգամ, այլ Կյանք կունենանք»: 

Մարգարիտ Դերանց

 

Մարդու էության ամենախորքային բացահայտումների նպատակադրմամբ պետք է բացել հայ ժամանակակից եզակի կին արձակագիրներից Մարգարիտ Դերանցի «Սեր լուսնեզրին» վեպը: Հեղինակի գրիչը պրպտում է մարդկային ճակատագրերի լուսանցքերում, ձևավորում ինքնուրույն մտածողություն և հաղորդում հետաքրքիր կառուցվածքային բովանդակություն: Արձակագիրը չի վախենում երևույթների մեծությունից, դրանց ներկայացնելու ինքնատիպ կարողությունն իսկապես իր գրականության կարևոր հիմնասյուներից է: Մարգարիտ Դերանցն իր արձակի համար կարևորում է ժամանակը, իրավիճակը և խորությունը: Հենց այս երեք նախապայմանով էլ հեղինակի գրականությունն ընթերցողի համար դառնում է գրավիչ, ինքնաբուխ և կլանող: 

Արձակագիրն ունի գրական ճանապարհի քարտեզ, հյուսած գրական կենսագրություն՝ հեղինակային այլ գրքերով: Սա գալիս է փաստելու, որ Մարգարիտ Դերանցն անընդհատ գրական տեղաշարժերի մեջ է, փնտրում ու գտնում է կարևոր և առանցքային թեմաները, որոնք կարևոր լինելով հանդերձ նաև համոզիչ օրինակներ են մարդու համար: 

«Սեր լուսնեզրին» վեպը կյանքի քառակուսու մեջ է հավաքում երջանիկ կրակներին, արվեստի դևերին, այն մահը, որին փափագեց հեղինակը, սակայն մահն իրեն հետապնդեց և անցյալի չարագույժ տեսիլքը, որը խմորվում է բազմաշերտ ասելիքով: 

Վեպը քառասնամյա գրող կնոջ կյանքի մասին է, որը ոչ թե սիրային ընդգրկում ունի, այլ հոգեբանական լայն շերտեր: Արձակագիրը սոսկ սիրային պատմություն չի ներկայացնում, այլ իր ձեռագրին հատուկ կտրուկ շեշտադրումներով է ձևավորում արձակը՝ թույլ տալով ընթերցողին կյանքի ոլորապտույտ ճանապարհին ճիշտ ընտրություններ կատարել, ինքնադիտարկել սեփական քայլերն ու ինչու ոչ՝ հոգին: 

Ինչպես վերևում նշեցի, ժամանակն ինքնին կարևոր դեր ունի Մարգարիտ Դերանցի արձակում: Պատահական ընտրված չէ վեպի հերոսուհու ապրած ժամանակաշրջանը՝ Խորհրդային Միության քայքայման և դրան հետևող երևույթների ամբողջությունը, որը տարածք  է ստեղծում հեղինակի համար՝ նոր բացահայտումներ անելու, կերպարը  բնական և ամբողջական պատկերելու համար: 

Սերը այո, միշտ կա նրա արձակում, բայց «Սեր լուսնեզրին» վեպում նա ոչ թե սերն է առաջ բերում, այլ կնոջ պատմությունը, գենետիկ կոդի փնտրտուքը, կյանքը պատկերլն այնպես, ինչպես այն կա: Ժամանակակից մարդը, իհարկե սիրո տարբեր դրսևորումներ ունի, բայց ահա հեղինակը փորձում է այդ ամենը այլ քողի տակ միավորելով ներկայացնել, արդյունքում ստանալով ինքնատիպ և պատկերավոր արձակ, խիտ հյուսված ու տողատակերի կայուն ասելիքով: Սա բոլորին չէ հատուկ, և անգամ ընթերցողը պետք է գիտակցի, որ Մարգարիտ Դերանցի այս վեպի մեկ էջի տակ թաքնված են ևս երեք էջ՝ ավելի կարևոր ասելիքով ու բովանդակությամբ: 

Համամարդկային արժեհամակարգային  խնդիրները հեղինակի վեպում ակնառու է։ Սակայն դրանով ոչ թե հիասթափեցնում է մարդուն, այլ նոր ուժ որոնում` ինքնաբացահայտվելու,  հաղթահարելու, կյանքը նորովի ընկալելու համար:

Անհատ ու ազգ իրական կապը դժվար է ներկայացնել։ Առավել ևս դժվար է դրա խորքային` մարդ-հայրենիք կապի մասին խոսելը, բացեիբաց խոսելը։

«Հրեշտակները և դևերը շոշափելի են, նրանք մեր մեջ են, մեր շուրջը: Մարդիկ են, որ քայլում են…»:

Գրականությունը սիրում է գրողի անկեղծությունը, եթե այն փաստարկված է: Այս առումով յուրահատուկ է Մարգարիտ Դերանցի վեպը, որը հոգեբանական շերտերի խտացում է և ասելիքով բազմաբովանդակ: Սրան զուգահեռ վեպում ընթացող գործողությունները փիլիսոփայական դատողություններ ունեն, որոնք նաև շեշտադրում են մարդու անձնականության կարևոր բաղադրիչները: Այնպես չէ, որ հեղինակը փորձում է այդ անձնականության որակների մեջ խորանալ և մանրամասնորեն ներկայացնել, ինչն ավելի շատ կձանձրացներ: Այլ փորձում է իրական փոփոխություն անել գրական հերոսի անձնականության  դաշտում, այն դարձնելով կոփված, նպատակաուղղված: 

Առաջին հայացքից սիրավեպ թվացող «Սեր լուսնեզրին» գնալով բացահայտում է իր հերոսը, տալիս կոնկրետ պատասխաններ՝ ինչո՞ւ կա սերը և ինչերի է պատրաստ: Գրական կին հերոսը մյուս հերոսին լրացնելով նոր հորիզոն են բացում, և հեղինակը սկզբնակետից էլ դասական սիրավեպի ժանրում չի ձևավորում իր արձակը, որովհետև դասականությունը կարող է խանգարել այն ասելիքին, ինչը հենց Մարգարիտ Դերանցի մատնանշածն է: 

Մենք շատ զուգահեռներ կարող ենք անցկացնել հեղինակի նախորդ ստեղծագործությունների հետ, հիմնականում թեմատիկ որոշ շերտերի խտացմամբ, բայց այս վեպում զգացվում է ասելիքի թարմությունը, խնդիրների պարզ ներկայացումը, հոգեբանական և մշակութային տվայտանքը: 

«Հեղինակի կերտած կերպարների հուզառատությունն, էմոցիոնալ զեղումները սենտիմենտալիստական չեն. գրական միտումներ, որ առկա են հատկապես կին գրողների գործերում (Ժորժ Սանդ, Սրբուհի Տյուսաբ): Մարգարիտ Դերանցի գրչին ավելի հատուկ է ինտելեկտուալիզացված- անալիտիկ սենտիմենտը, որը բնորոշ է Ֆրանսուազ Սագանի գրական մեթոդին: Պիտի ասեմ, որ Մարգարիտի կողմից ապրումների, հոգեվիճակների, ծայրահեղ զգացողությունների այդ սպեկտրալ անալիզը կարող է դեռ նոր, հետաքրքիր բացահայտումներ անել իր հերոսների ներաշխարհում: Դերանցի կին հերոսները ուժեղ կերպարներ են, ոգով ուժեղ, թուլությամբ` ուժեղ, միայնակության մեջ` կատարյալ»,-բ.գ.թ., գրականագետ, հոգեբույժ Վարդգես Դավթյանը ժամանակին գրել է Մարգարիտ Դերանցի «Սեր և էմիգրացիա» գրքի մասին, որը կարծես արտացոլում է ընդհանուր Դերանցի գրական հերոսներին, նրանց ապրած կյանքն ու հոգեվիճակները: Եվ պատահական չէ, որ հեղինակը գնալով առատապես իր բծախնդրությունն է դնում իրավիճակների հիմքում, սակայն հերոսների կատարած քայլերի արդյունքում ցույց տալիս այդ ամենն ու բացում նոր տիրույթ, որտեղ ներկա են կյանքի ու հիշողության, ապրելու և պայքարելու ազդակները: 

Օտար ու հարազատ զգացումների կողքին արձակագիրը վարպետորեն կարևորը զատում է երկրորդականից, առավել կարևոր բաների մասին խոսելիս իրեն հատուկ ձևակերպումներով հարստացնում տողը՝ ինքնության դաշտում պահելով սեփականը, ազգայինն ու ապրվածը: 

Վիպական հյուսվածքն առանձնանում է անցյալի ու ներկայի համադրմամբ՝ անշեղորեն կապելով մարդկանց հույզերն ու սպասումները: Դրանց հետ մեկտեղ մարդկային  հարաբերությունների խնդիրն է գլուխ բարձրացնում՝ ֆիզիոլոգիապես ներդաշնակ մանրամասներով: Մարգարիտ Դերանցը գտել է բանալին՝ կին և տղամարդ հարաբերությունների ճշգրիտ ներկայացման, սեփական սկզբունքներն առաջ բերելով և դրանք գրական ստեղծագործության մեջ գործնականորեն կիրառելով: 

«Մեր «ես»-ը կազմավորվում է ամենախոր ապրված զգացմունքներով: Հաճախ՝ հենց դրանք են մեր շղթաները»:

Վեպի հիմնանյութը կարևոր ստեղծարարության է ենթարկվել, որը ապահովում է գրական գործի շնչառությունը՝ սկզբնամասից մինչև ավարտակետ: Պետք է նշել, որ այդ ընթացքը ինչ-որ չափով որոշակիանում է՝ ժամանակակից աշխարհի  լուծումներով, խոչընդոտներին հակադարձելու և սեփական մտքերը պատմելու համարձակությամբ: 

Հեղինակն իր տողերին խորհրդավորություն է հաղորդում՝ զգացմունքների դիտարկմամբ և դրանց կիառմամբ: Կյանքի, սիրո, տառապանքի ու մի շարք այլ հարցեր են վեպի հիմքում, որոնք քայլ առ քայլ բացահայտում են ինչպես կերպարներին, այնպես էլ նրանց փիլիսոփայությունն ու մտածողությունը: Եվ դրա շնորհիվ է, որ իր վեպի հերոսները նշաձող են սահմանում ու փորձում դրանց հասնել՝ թեկուզ դժվար, բայց իմաստային ուղիներով: Այդ ուղիներից մեկը հայրենիք է տանում, ծրարվում է բառը՝ կարոտի և սիրո եզրին թողնելով կյանքի հայացքը՝ մե՛րթ երևացող, մե՛րթ՝ ցավից խղճացած: Բայց ահա արմատներն այնքան ամուր են, որ հողեղեն տառապանքներից կարող ես մենանալ հեղինակի ստեղծած այն տարածությունում, որն այս դեպքում երկինքն է, ասել է թե՝ անհունությունը:

«Թեկուզ արմատներդ հասել են մինչև դժոխք, դու կարող ես սաղարթներդ մխրճել Երկինք: Սովորաբար, Երկինք են տենչում նրանք, ովքեր ապրել են դժոխքի ցավը…»:

Վեպի վերջաբանում «ռումբերի պայթյուններ հիշեցնող համառ հեռախոսազանգերը» կարծես մարգարեական կանխատեսում լիներ սպասվելիք պատերազմի մասին, որ ունենում են ճշմարիտ գրողները (Վեպը հրատարակության է հանձնվել 2020 թվականի մայիսին):

Անխոս, արձակի երկրում դժվարությունները շատ են, նաև դյուրին չէ համարձակ գործելը: Մարգարիտ Դերանցը կոտրում է մի շարք կարծրատիպեր, որոնք հաճախ վերագրում են արձակագիրներին: Նա իր խոսքով, տարբերվող ոճով, լեզվով, բառամթերքով կայուն և մնայուն արձակ է ստեղծում՝ խոսելով կարևորի մասին և չսահմանափակվելով թեմատիկ ընտրության հնարավորություններից:

ՎՈՎԱ ԱՐԶՈՒՄԱՆՅԱՆ