«Ուզում եմ խոսել, բայց օդը խեղդում է թշնամու նման»,-այս նախադասությամբ է բացվում արցախցի երիտասարդ գրող Վովա Արզումանյանի «Ուրիշ լուսաբաց չնվիրեք» էտյուդը: Տեսողական-տեսարանային պատկեր է` լի ցավով ու դառնությամբ, պարզ, ողբերգական, անսեթևեթ, համաձույլ ընդհանրացումներով, ենթատեքստային զուսպ խտացումներով: Ներկա օրերի մղձավանջը` իր հարափոփոխ տրամադրություններով, անցնում է հուսահատությունից և անլուր թախիծից այն կողմ`դեպի կենսասիրություն, սակայն այդ անցումը միանգամից չի լինում, որովհետև «հիմա գյուղն ավելի շուտ է քնում` այլ ձայների ներքո… Էլ աքլորը չի կանչում, երևի շատերից ավելին է հասկանում… Լուսաբացը կեղծ բառ է: Լուսաբաց չկա: Մեզ համար միայն մայրամուտներ են ստեղծվել…»:

Ի տարբերություն այսօրվա` պատերազմի մասին գրողների, Վ. Արզումանյանի քնարական արձակում բառերը չեն աղմկում, չկան նզովքի` ականջ ծակող, սիրտ մաշող ճիչեր, պաթետիկ բացականչություններ. նրա արձակը լուռ է, ինչպես լույսի թափանցիկ թրթիռը, պատկերները, որքան խոսուն, նույնքան լուռ են` իմաստավորված կորուստների անչափելի գիտակցությամբ: Անլուր ցավը սեղմվում, դառնում է մի քանի բառ մորմոք` լույս երազների ու կործանված անուրջների անդառնալի անհայտությամբ. «Մառախուղի մեջ էլ կա պատերազմի հոտը»: Միայն այս մեկ հատիկ կարճ նախադասության մեջ անագորույն պատերազմի դժնի ներկայությունն է, մահվան կատաղի մրրիկը, մահվան անանց հոտը: Մառախուղի գորշության մեջ ավերումի գիշերվա  սարսափն է ու սրբացող նահատակների վերջին հառաչը, խոնարհվող եկեղեցիների ու վեհատես մեր լեռների լուռ ստվերները: Իսկ լեռը… «լեռը ամաչում է գլուխը բարձրացնել», որովհետև մատնել են նրան, դավաճանել, ուրացել նրա ուժն ու մեծությունը, ու պատուհանից նայող լույսը դանդաղ մեռնում է. լեռն անզոր է կրելու օրերի ամոթն ու պարտությունը, մատնությունն ու նահանջը:

Էտյուդների մեջ գերակշռում են գիշերային պատկերները. «Գիշերը` անքուն, աներազ, անտանելի ծանր ու… կարոտով»: Աներազ… Երբ քնում են ծանր քնով, երազներ չեն տեսնում, անտանելի ծանր, որովհետև խրախճանում է մահվան պարը, որովհետև աստղեր են խեղդվում խավարի մեջ, որովհետև անպատմելիորեն ծանր, ահավոր սպանդի, հրեշավոր ոճիրի առջև դեմ հանդիման կանգնած է այդ ոճիրի վկան ու ականատեսը, և այս դեպքում չափազանցություն լինել չի կարող:

Պատերազմական գիշերների սարսափը փոխանցվում է բնությանը, մարդկանց, շրջապատին: Զարմանալի է բանաստեղծի, գրողի զգացողությունը, հույզերի, ընկալումների խորությունը և, մանավանդ, պատկերավորման լայն սահմանները. «Մորս ձեռքին ծերացել են ցավերս…»: Սա բոլորովին նոր ապրում է, նոր զգացողություն, ենթատեքստում դարձյալ պատերազմի բերած ցավերի ու կորուստների հուսահատ կանչն է, և բանաստեղծը այդ ամենը վստահել է մոր ձեռքերին. միայն նա կամոքի իր` անդունդի չափ խորունկ վերքերը, միայն նա կարող է հետ բերել երազների կորած գույները: Անհուն մի լավատեսություն անցնում է գրեթե բոլոր ստեղծագործությունների միջով, նա ապրում է երկնագույն երազի ոսկեծաղիկ պատրանքով:

Աիդա ՄԱՐԱՆՋՅԱՆ-ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ

Գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու